Maand van de Ondergrond

Archeologie Rotterdam voerde in de afgelopen dertig jaar veel opgravingen uit in de binnenstad. Deze lezing geeft u een overzicht van de ontwikkeling van de stad in de late middeleeuwen. Van de nederzetting Rotta en de aanleg van de dam met sluizen in de Rotte tot aan de eerste stadsuitbreidingen uit de 14e eeuw. Ook ziet u de eerste resultaten van de opgraving RottaNova uit 2024.

Lezing door: Patrick Ploegaert, Archeologie Rotterdam (BOOR)
Datum: Maandag 3 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: vanaf 12 jaar

Wist u dat in Bergschenhoek, ten noorden van Rotterdam, een belangrijke archeologische vindplaats ligt? Het gaat om een jachtkamp uit ongeveer 4300 voor Christus. Archeologen vonden bijzondere dingen zoals visfuiken. Het is een van de verhalen waarover archeoloog Jurrien Moree veel kan vertellen.

Lezing door: Jurrien Moree, Archeoloog
Datum: Dinsdag 4 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Het Timmerhuis
Geschikt voor: alle leeftijden

Hoe oud is Rotterdam eigenlijk? En hoe weten we dat? Breng uw kind naar de kinderworkshop op woensdag 5 november in de Centrale Bibliotheek Rotterdam, daar krijgen kinderen antwoord op al hun vragen, van de archeologen die in de stad werken. In de bibliotheek staat ook een echte boot, die meer dan 750 jaar geleden is gebouwd door de eerste Rotterdammers!

Breng uw kind en laat ze meedoen met de verschillende activiteiten waar ze meer komen te weten over de Rotterdammers van vroeger.

Datum: Woensdag 5 november
Tijd: 15.00 tot 16.00 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: kinderen van ongeveer 7 t/m 12 jaar

Tot begin negentiende eeuw werden de doden in en rond kerken begraven, maar in 1827 werd begraven binnen de bebouwde kom verboden. De Rotterdamse stadsarchitect Pieter Adams ontwierp daarom een nieuwe begraafplaats, met een neoclassicistische toegangspoort aan de Rotte. De begraafplaats Crooswijk is in juli 1832 in gebruik genomen. Hij is dan nog niet af, maar door een cholera-epidemie heeft Rotterdam een groot aantal doden te begraven.

Er liggen ook ruim 1.000 oorlogsdoden uit de Tweede Wereldoorlog begraven, in vak GG liggen de ruim 550 mensen die omkwamen bij het bombardement. Het is echt een openbare begraafplaats, zo is er een apart gedeelte voor de begrafenissen van moslims. Hier kunnen zij hun doden binnen 36 uur begraven. De treurbomen in het park symboliseren het verdriet: zij laten droevig hun takken hangen.

Datum: Woensdag 5 november
Tijd: 10.00 tot 11.30 uur en 14.00 tot 15.30 uur
Locatie: Algemene begraafplaats Crooswijk
Geschikt voor: alle leeftijden

Wist u dat vlak voor de ingang van de Centrale Bibliotheek, op negen meter diepte, een graf uit de Romeinse tijd is gevonden? Het gaat om crematieresten van een man, een vrouw en 2 jonge kinderen. Aan de doden zijn grafgiften meegeven, zoals aardewerk, een mantelspeld en voedsel. Dit is een van de verhalen waarover archeoloog Jurrien Moree veel kan vertellen.

Datum: Donderdag 6 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijden

Wist u dat het Stadsarchief Rotterdam 60.000 historische foto's beheert? Dagelijks documenteerden fotografen de wederopbouw van het centrum, de aanleg van nieuwe wijken, de luchthaven en industrieterreinen. En er zijn ook prachtige foto’s van archeologische vondsten en structuren onder de grond. Tijdens deze lezing en rondleiding laat het Stadsarchief die foto's niet alleen zien, maar brengt ze ook tot leven. Bijvoorbeeld door verhalen bij de beelden te vertellen en ze te combineren met oude stadskaarten, prenten, luchtfoto’s en bouwtekeningen uit de collectie, maar ook met nieuwe foto's van de bebouwing van nu.

Datum: Donderdag 6 november
Tijd: 12.00 tot 14.30 uur
Locatie: Stadsarchief Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijden

Door de hoge gebouwen en moderne architectuur is het moeilijk voor te stellen hoe Rotterdam er vroeger uitzag. Alleen de Laurenskerk herinnert nog aan het middeleeuwse verleden van de stad. Een Rotterdamse archeoloog neemt u bij deze wandeling mee terug in de tijd. Zo hoort u waar archeologen hebben gegraven en wat ze daarbij hebben gevonden. Waarom is er in Rotterdam nog zo veel te ontdekken? En hoe komt het dat de vondsten zo goed bewaard zijn gebleven? Wat hebben we gevonden op het terrein van RottaNova, naast de Markthal?

De wandeling begint voor de ingang van de Centrale Bibliotheek. Op de 3e verdieping van de bibliotheek is het oudste bootje van Rotterdam te zien. Daarna gaan we naar de Tijdtrap in de Markthal en langs de stadsmuur onder station Blaak.

Datum: Vrijdag 7 november
Tijd: 16.00 tot 17.30 uur
Locatie:  Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: vanaf 8 jaar

Wie er langsloopt, ziet er waarschijnlijk helemaal niks van. Maar bij de Westzeedijk vindt u onder de grond een heuse atoomschuilkelder uit de Koude Oorlog. Bij een aanval met een atoombom konden er vijftig mensen terecht. De bunker is gebouwd in 1958. De ingang zit verstopt achter een luikje naast de dijk.

Via een trap komt u terecht in een kleine ruimte van ongeveer 25 vierkante meter. Deze lijkt nog het meest op een zeecontainer, maar dan eentje van beton. Als mensen onderweg werden overvallen door een luchtalarm, konden ze maximaal 48 uur in de bunker blijven.

Deze excursie wordt gegeven door vrijwilligers van de stichting Cultureel Erfgoed Koude Oorlog.

Datum: Zaterdag 8 november
Tijden: diverse tijden tussen 10.30 en 15.45 uur
Locatie:  Schuilkelder Westzeedijk
Geschikt voor: alle leeftijden
Let op: voor mensen met een lichamelijke beperking is het niet makkelijk de bunker binnen te gaan. Dat geldt ook voor mensen die bang zijn om in kleine en afgesloten ruimtes te zijn (claustrofobie).

De Zwaan, zo wordt de Erasmusbrug vanwege haar sierlijke lijnen vaak liefkozend genoemd. Ze is dun en sierlijk, maar tegelijkertijd de grootste en zwaarste basculebrug van Europa. Door haar ‘staart’ te draaien opent ze haar brugdeel. Dat gebeurt via een metalen arm met als contragewicht een enorme ballastkist. Dit contragewicht weegt maar liefst 1.050 ton. Het draait in de basculekelder, een indrukwekkende ruimte onder het scharnierpunt van de brug.

Wilt u een uniek kijkje nemen onder de vleugels van De Zwaan? Meld u dan aan voor de excursie naar de basculekelder. U kunt er met eigen ogen zien hoeveel werk onze Zwaan ondergronds moet verzetten om haar 'vleugels' uit te slaan. Een van onze experts vertelt u er graag over.

Datum: Zaterdag 8 november
Tijden: diverse tijden tussen 09.30 en 16.00 uur
Locatie: Erasmusbrug
Geschikt voor: vanaf 12 jaar
Let op: Deze excursie is slecht toegankelijk voor mensen met een lichamelijke beperking.

Al 80 jaar verbindt de Maastunnel noord en zuid. Een indrukwekkend monument met een prachtige historie van en voor Rotterdammers.

Tijdens de excursie leert u alle geheimen van de Maastunnel kennen. Bewonder de machtige ventilatoren, en kruip onder de roltrappen. Daal af naar het diepste punt van het ventilatiegebouw, dat onder de grond nog groter is dan erboven.

Datum: Zaterdag 8 november
Tijden: 11.00 tot 12.30 uur en 14.00 tot 15.30 uur
Locatie: Maastunnel
Geschikt voor: vanaf 12 jaar.
Let op: Deze excursie is slecht toegankelijk voor mensen met een lichamelijke beperking.

De opgraving van de resten van een boerderij uit de 10e en 11e eeuw in de bouwput van de Markthal was heel bijzonder. Het leverde een kijkje op in het dorpje op de oevers van het riviertje de Rotte, op de plek waar later de stad Rotterdam zou ontstaan. We kennen de naam van dat dorpje: Rotta. Meestal eindigt een archeologisch onderzoek met het schrijven van een rapport en zijn de resultaten te zien in een tentoonstelling of te horen in lezingen. En daar blijft het dan bij. Maar in het geval van de Rotta-boerderij gebeurde er iets heel bijzonders. De resultaten van de opgraving zijn gebruikt om de boerderij na te bouwen én in te richten. De bezoeker van de reconstructie van de boerderij maakt met één stap over de drempel een reis van duizend jaar terug in de tijd.

De Rotta-boerderij staat in het Archeologisch park Masamuda in de Broekpolder in Vlaardingen. Archeoloog Jurrien Moree neemt u bij een rondleiding door het park mee terug vanaf de steentijd naar de tijden van Rotta. En als u dan later weer voor de Markthal staat, beseft u pas goed wat een enorme ontwikkeling Rotterdam heeft doorgemaakt in de afgelopen duizend jaar.

Datum: Zondag 9 november
Tijden: 12.00 tot 13.30 uur en 14.00 tot 15.30 uur
Locatie: Masamuda
Geschikt voor: alle leeftijden

De verduurzaming van concertgebouw De Doelen in Rotterdam is een belangrijke stap in de klimaatdoelstellingen van de stad. Rotterdam streeft naar het verminderen van de CO2-uitstoot met 55% in 2030. En wil in 2050 klimaatneutraal zijn. Belangrijk hierbij is het verbeteren van de warmte- en koudevoorziening van gebouwen in de stad. Voor De Doelen is gekozen voor een Warmte Koude Opslag (WKO)-systeem, dat duurzame energie levert door warmte en koude op te slaan in de bodem. Dit systeem vervangt de oude, inefficiënte stadsverwarming en mechanische koeling.

Tijdens de lezing komen de volgende onderwerpen aan bod:

• Het maken van de plannen
• Uitwerking en ontwerp
• Vergunningen
• Erfgoedvisie Rijksmonument
• Uitvoering van de verduurzamingsmaatregelen

Datum: Maandag 10 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijden

Rotterdam en omgeving liggen lager dan de zee. Alle regen die valt in de stad moet uiteindelijk weggepompt worden om droge voeten te houden. Voor Rotterdam-Noord en het gebied rond de Rotte gebeurt dit via het Gemaal Schilthuis aan het Oostplein. Per minuut kan daar zo’n 1.300.000 liter water uit de Rotte naar de Nieuwe Maas worden gepompt. Dat gebeurt via buizen van 200 meter lang die onder het Oostplein lopen, dwars over de metrolijn.

Altijd al een kijkje willen nemen in dit indrukwekkende gemaal? Deskundigen van het waterschap geven een rondleiding. Ze vertellen u alles over het watersysteem in Rotterdam en maken het onzichtbare zichtbaar.

Datum: Maandag 10 november
Tijd: 19.30 tot 21.00 uur
Locatie: Gemaal Schilthuis Oostplein
Geschikt voor: alle leeftijden
Let op. Deze plek is minder goed toegankelijk voor mensen met een beperking.

Bodemenergie is het gebruik van kou of warmte uit de ondiepe ondergrond, tot 500 meter diep. In de Rotterdamse bodem zitten al veel van zulke systemen en er komen er steeds meer bij. Om dit goed te regelen heeft de gemeente een nieuw bodemenergieplan gemaakt voor het Rotterdam Central District. Zo weten gebouweigenaren waar ze bodem-bronnen mogen laten boren. Daarnaast ontwikkelde de gemeente een eigen 4D-model waarmee het de effecten van bodemenergiebronnen onderling beter en nauwkeuriger kan bepalen. Hierdoor kunnen bronnen vaak dichter bij elkaar geplaatst worden en ontstaat meer ruimte voor bodemenergie. Dat is erg belangrijk voor duurzame koeling van de stad.

Datum: Dinsdag 11 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Timmerhuis
Geschikt voor: alle leeftijden

Ga mee op tour naar The Green Village op de TU Delft Campus en ontdek innovatieve oplossingen voor een toekomstbestendige stad.

Steden krijgen steeds vaker te maken met hitte, droogte en wateroverlast. Om deze uitdagingen aan te pakken, moet de stad anders worden ingericht. Dichte bebouwing, verstening en ruimtegebrek maken dat ingewikkeld. De ondergrond speelt een belangrijke rol in de weg naar een klimaatbestendige stad, maar deze zit ook vaak overvol. Innovaties zijn dus hard nodig, en die zijn er volop. Maar wat maakt een innovatie nu écht succesvol? En waarom blijkt toepassing in de praktijk vaak toch nog ingewikkeld?

Op The Green Village zijn weinig regels en het is hét bewoonde ‘openluchtlaboratorium’ op TU Delft Campus. Er worden duurzame innovaties voor de gebouwde omgeving getest en ontwikkeld. Wetenschap en praktijk komen samen. Veel innovaties die hier zijn ontwikkeld, zijn inmiddels ook te vinden in de ondergrond van Rotterdam. Tijdens de tour krijgt u eerst een introductie over The Green Village en neemt de gids u mee langs verschillende innovaties. We staan stil bij de uitdagingen die komen kijken bij het toepassen van innovaties in de praktijk en zijn ook benieuwd naar uw ideeën en ervaringen.

Deze tour is voor iedereen die geïnteresseerd is in oplossingen voor stedelijke uitdagingen als hitte, wateroverlast en droogte. We leren graag van uw kennis en praktijkervaringen!

Datum: Woensdag 12 november
Tijd: 10.00 tot 11.00 uur
Locatie: The Green Village, Delft
Geschikt voor: alle leeftijden

Rotterdam maakt zich klaar voor de toekomst. Met het programma Rotterdams Weerwoord werken we samen aan een stad die bestand is tegen hitte, wateroverlast en droogte. Tijdens dit evenement maakt u kennis met de aanpak van de stad én ontdekt u hoe u zelf – in uw straat of buurt – het verschil kunt maken.

Na een inspirerende presentatie nemen Tim de Waele en Paula Zwitser u mee op een wandeltocht langs enkele van de meest spraakmakende projecten in Rotterdam, zoals het Hofbogenpark, het Benthemplein, Hofplein en de ZOHO Regentuin. Laat u inspireren door concrete voorbeelden en ervaar hoe de stad stap voor stap groener, koeler en veerkrachtiger wordt.

Datum: Woensdag 12 november
Tijd: 14.30 tot 17.00 uur
Locatie: Stadsarchief Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijden

Duurzame energie uit rioolwater halen? Dat kan! Dit heet riothermie en de gemeente is hier vorig jaar een programma voor gestart, met onder andere projecten met het Sportbedrijf Rotterdam en woningcorporaties. Ook berekent de gemeente voor de hele stad de mogelijkheden van riothermie. Verder doet ze op verschillende plekken metingen van de temperatuur en hoeveelheid water. Dat maakt het mogelijk om bij afzonderlijke projecten te bekijken of riothermie gebruikt kan worden.

Datum: Donderdag 13 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijden

Onder de grond heeft Rotterdam vele kilometers aan rioolbuizen. Een riool is heel belangrijk voor de gezondheid van de bewoners in een stad. In 1850 was er een ernstige cholera-epidemie. Dat was een van de redenen om een riool aan te leggen. De gemeente vervangt elk jaar vele kilometers riool omdat de buizen verouderd of verzakt zijn. En we houden steeds meer rekening met de gevolgen van klimaatverandering, zoals hevige regenbuien. Wist u dat de waterberging onder het Museumpark wel 10 miljoen liter water kan opvangen?

Tijdens deze excursie leert u meer over ons riool en waarom dit zo belangrijk is.

Datum: Zaterdag 15 november
Tijd: diverse tijden tussen 10.00 tot 15.45 uur
Locatie: Gemaal Westersingel en Waterberging Museumpark
Geschikt voor: alle leeftijden.
Let op. Deze plek is minder goed toegankelijk voor mensen met een beperking.

Elke Rotterdammer spoelt dagelijks zo’n 120 liter vervuild water weg: bij het douchen, na toiletbezoek, tijdens het koken en de afwas, etc. Dit vieze water mag niet direct worden geloosd in singels en rivieren, dus het oppervlaktewater. Dat is namelijk schadelijk voor milieu, mens en dier. Daarom gaat het afvalwater eerst via de riolering naar een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Daar wordt het schoongemaakt en daarna geloosd in de Nieuwe Maas of de Nieuwe Waterweg. In Rotterdam-Zuid gebeurt dit op een unieke plek: de rioolwaterzuiveringsinstallatie.

Rioolwaterzuiveringsinstallatie Dokhaven zuivert daar al sinds 1987 het afvalwater van zo’n half miljoen Rotterdammers en bedrijven. Het is de enige ondergrondse rioolwaterzuivering in Nederland. Op het ‘dak’ is een parkje waar mensen hun hond uitlaten. Zij hebben vaak geen idee wat zich onder hun voeten afspeelt. Bent u benieuwd hoe het zuiveren van afvalwater werkt? Kom dan kijken in deze rioolwaterzuiveringsinstallatie, die al meer dan 35 jaar op volle toeren draait.

Datum: Zaterdag 15 november
Tijd: diverse tijden tussen 08.45 en 15.00 uur
Locatie: Waterzuivering Dokhaven
Geschikt voor: vanaf 18 jaar
Let op. De locatie is niet toegankelijk voor mensen met een lichamelijke beperking. Uw bezoek is veilig, maar nooit helemaal vrij van risico's. Valt u in een medisch kwetsbare groep, dan is het advies om Dokhaven niet te bezoeken. Denk aan:

• u bent zwanger of wilt zwanger worden
• u geeft borstvoeding
• u hebt een lagere weerstand
• uw afweersysteem werkt niet goed.
• Of u hebt andere gezondheidsproblemen.

Het risico dat u tijdens uw bezoek wordt blootgesteld aan micro-organismen, zoals bacteriën, is klein, maar het kan gebeuren. Het kan leiden tot een ziekte, allergie of vergiftiging. Dat kan meteen zijn, maar het kan ook schade op lange termijn veroorzaken.

De Zwaan, zo wordt de Erasmusbrug vanwege haar sierlijke lijnen vaak liefkozend genoemd. Ze is dun en sierlijk, maar tegelijkertijd de grootste en zwaarste basculebrug van Europa. Door haar ‘staart’ te draaien opent ze haar brugdeel. Dat gebeurt via een metalen arm met als contragewicht een enorme ballastkist. Dit contragewicht weegt maar liefst 1.050 ton. Het draait in de basculekelder, een indrukwekkende ruimte onder het scharnierpunt van de brug.

Wilt u een uniek kijkje nemen onder de vleugels van De Zwaan? Meld u dan aan voor de excursie naar de basculekelder. U kunt er met eigen ogen zien hoeveel werk onze Zwaan ondergronds moet verzetten om haar 'vleugels' uit te slaan. Een van onze experts vertelt u er graag over.

Datum: Zaterdag 15 november
Tijden: diverse tijden tussen 09.30 en16.00 uur
Locatie:  Erasmusbrug
Geschikt voor: vanaf 12 jaar.
Let op. Deze excursie is slecht toegankelijk voor mensen met een lichamelijke beperking.

Veel Rotterdammers hebben een tuin. Een tuin is, net als bijvoorbeeld een park, onderdeel van het ecosysteem van de stad: de plek waar planten, dieren, mensen en andere organismen samenleven en elkaar nodig hebben om te overleven. Een gezonde bodem speelt daar een belangrijke rol bij. Met eenvoudige maatregelen kan iedere tuinbezitter zorgen dat de grond in eigen tuin gezonder wordt. Daardoor komen er meer verschillende planten en dieren en wordt het leefklimaat in de stad beter. 

Landschapsontwerper Michelle de Roo werkt bij stedenbouwkundig ontwerpbureau PosadMaxwan. Voor de gemeente Rotterdam werkt zij aan een handboek voor een gezonde bodem. Tijdens deze workshop vertelt De Roo wat een levende bodem is en waarom het belangrijk is om hiervoor te zorgen. Ook krijgt u praktische tips mee die u in eigen tuin - of zelfs op uw balkon - kunt toepassen om bij te dragen aan een gezonde bodem. U kunt een gratis flyer mee naar huis nemen met tips om de bodem in je tuin gezonder te maken.

Datum: Maandag 17 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijd

Menno Schilthuizen is evolutiebioloog en wetenschapper bij Naturalis. Hij schreef meerdere boeken en is vooral bekend van het boek ‘Darwin in de Stad’. Dit voorjaar kwam zijn nieuwe boek ‘Darwin in de achtertuin’ uit. In deze lezing neemt Menno zijn publiek mee in de verschillende en verrassende manieren waarop organismen de bodem gebruiken en vormen, met name in de stad. Hij vertelt hoe mensen zelf het bodemleven kunnen leren ontdekken. Verder gaat hij in op de rol die stedelijk groenbeheer kan spelen bij het verbeteren van de gezondheid en vitaliteit van de bodem. Maar ook hoe mensen hier zelf een rol in kunnen spelen; in hun eigen tuin, hun eigen straat en woonomgeving.

Datum: Maandag 17 november
Tijd: 19.30 tot 21.30 uur
Locatie: Timmerhuis
Geschikt voor: alle leeftijd

De gemeente Rotterdam werkt op verschillende manieren aan een levende bodem en een gezond leefklimaat. Misschien heeft u al eens gehoord van bokashi of heeft u op Open Rotterdam de gemeentelijke proeftuin voorbij zien komen in de docuserie Rotterdamse Grond. Tijdens de lezing en wandeling leert u meer over deze onderwerpen en kunt u zien wat de gemeente doet om een gezonde, levende bodem te maken.

Datum: Dinsdag 18 november
Tijd: 10.00 tot 11.30 uur
Locatie: Gele Keet
Geschikt voor: alle leeftijden

Wat als landbouw niet alleen minder schade aanricht, maar actief de bodem herstelt? Deze inspirerende documentaire volgt drie jonge boeren die kiezen voor een andere manier van werken – met respect voor natuur, mens en gezondheid.

Bent u benieuwd naar hoe we ook in Rotterdam kunnen bijdragen aan duurzamer voedsel? Kom kijken, denk mee en praat na!

Datum: Dinsdag 18 november
Tijd: 14.00 tot 17.00 uur
Locatie: Timmerhuis
Geschikt voor: alle leeftijden

Het is belangrijk dat kinderen al op jonge leeftijd leren dat een gezonde bodem belangrijk is. Dat bewustzijn en het respect voor de natuur kunnen we al vroeg ontwikkelen. Bijvoorbeeld door kinderen kennis te laten maken met de wereld onder de grond, zoals met diertjes die in de bodem leven, of door hen te leren hoe de bodem ons kan helpen water vast te houden.

Dit gebeurt tijdens de kinderworkshop, met allerlei praktische en leerzame activiteiten. Kinderen ontdekken hoe ze zelf de bodem kunnen verbeteren en hoe gezond bodemleven planten helpt te groeien.

Activiteiten:

• Welke soorten grond zijn er allemaal?
• Welke diertjes leven in compost?
• Op zoek naar bodemdieren en bodemsoorten met een grondboor.

Datum: Woensdag 19 november
Tijd: 14.00 tot 15.00 uur en 15.00 tot 16.00 uur.
Locatie: Gele Keet
Geschikt voor: kinderen van 7 tot en met 12 jaar

Bij deze excursie bekijkt u op herenboerderij De Vlinderstrik hoe op een duurzame manier voedsel verbouwd wordt. Het gezond maken van de bodem was een van de prioriteiten bij de start van deze herenboerderij aan de noordrand van Rotterdam. Voor een gezonde bodem is een rijk bodemleven letterlijk van levensbelang.

Datum: Woensdag 19 november
Tijd: wordt later bekend gemaakt
Locatie: Herenboerderij Vlinderstrik
Geschikt voor: wordt later bekend gemaakt

Bent u al een goede buur van de stadsnatuur?  In een biodiverse stad leven we als mensen, planten en dieren en als goede buren met elkaar samen. Ook met al het leven wat onder de grond zit en grotendeels onzichtbaar blijft. Daarbij laten we ons inspireren door een fascinerend kijkje ‘Onder het Maaiveld’, waarin een groepje stedelingen wordt gevolgd die, op een stukje grond buiten de grote stad een experiment aangaat: boerenland wordt omgetoverd tot een moestuin. Maar ook in de stad kunt u het verschil maken, zoals goede buur Suresh doet door boomspiegels te adopteren. Hij geeft tips hoe regenwormen en andere bodembeestjes hem helpen de bodem gezond houden en u samen met bodembeestjes uw omgeving kunt opfleuren.

Datum: Donderdag 20 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijd

Wetenschappers en betrokken beroemdheden laten zien hoe de grond van de aarde de sleutel kan zijn in de strijd tegen klimaatverandering en voor het behoud van de planeet.

Datum: Vrijdag 21 november
Tijden: 15.00 tot 16.30 uur
Locatie:  Lantaren Venster
Geschikt voor: alle leeftijden

Ga mee op bodemsafari langs de Maasboulevard en ontdek welke kriebelbeestjes er in en op de bodem leven! Geef door wat u ziet en help zo het onderzoek naar bodemgezondheid in de stad. 

Datum: Zaterdag 22 november
Tijden: 10.00 tot 12.00 uur
Locatie:  Rotterdam Oost
Geschikt voor: alle leeftijden

De Zwaan, zo wordt de Erasmusbrug vanwege haar sierlijke lijnen vaak liefkozend genoemd. Ze is dun en sierlijk, maar tegelijkertijd de grootste en zwaarste basculebrug van Europa. Door haar ‘staart’ te draaien opent ze haar brugdeel. Dat gebeurt via een metalen arm met als contragewicht een enorme ballastkist. Dit contragewicht weegt maar liefst 1.050 ton. Het draait in de basculekelder, een indrukwekkende ruimte onder het scharnierpunt van de brug.

Wilt u een uniek kijkje nemen onder de vleugels van De Zwaan? Meld u dan aan voor de excursie naar de basculekelder. U kunt er met eigen ogen zien hoeveel werk onze Zwaan ondergronds moet verzetten om haar 'vleugels' uit te slaan. Een van onze experts vertelt u er graag over.

Datum: Zaterdag 22 november
Tijden: diverse tijden tussen 09.30 en 16.00 uur
Locatie:  Erasmusbrug
Geschikt voor: alle leeftijden. Let op. Deze excursie is slecht toegankelijk voor mensen met een lichamelijke beperking.

De Koude Oorlog ligt al vele tientallen jaren achter ons. Maar onder de grond zijn in veel grote steden nog overblijfselen uit die periode te vinden. Speciaal voor de Maand van de Ondergrond geven we een van de grootste geheimen van Rotterdam prijs: de bunker voor de Rotterdamse Haven. Deze atoombunker is volledig operationeel en ingericht zoals hij zou zijn geweest in originele staat.

Oud-burgemeester Ivo Opstelten stelde zelfs zijn persoonlijke commandocrisiskamer beschikbaar voor de inrichting. De bunker is ook een exacte kopie van de bunker van onze Koninklijke familie. Duik onder in de kamers en bekijk het materieel. Luister naar allerlei verhalen en weetjes over atoombunkers, de Koude Oorlog en de zogenoemde civiele verdediging. Grijp deze kans omdat andere bunkers worden nog gebruikt en deze zijn niet te bezichtigen.

Datum: Zaterdag 22 november
Tijden: diverse tijden tussen 10.00 en 16.30 uur
Locatie:  Bunker Spaanse Polder
Geschikt voor: alle leeftijden. Let op. Deze excursie is slecht toegankelijk voor mensen met een lichamelijke beperking.

Als we in Rotterdam willen overstappen op schone energie, dan betekent dat nogal wat. Alternatieven voor aardgas vragen veel ruimte in de stad, zowel bovengronds als ondergronds. En die ruimte is daar allebei schaars.

Bij de ontwikkeling van de WAT 3.0-kaart focussen we op die ruimtelijke inpassing en gebruiken we geavanceerde software om te komen tot een zo efficiënt mogelijke verdeling van de ruimte. Deze lezing licht zowel de ontwikkeling van de WAT 3.0-kaart als het gebruik van deze software toe.

Datum: Maandag 24 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijden

Hoe gebruiken we de diepe ondergrond duurzaam voor bijvoorbeeld energie- en grondstoffenwinning. Waarbij duurzaam staat voor veilig, verantwoord en toekomst- en systeembestendig en in samenhang met de nationale en regionale opgaven, zoals de drinkwatervoorziening. Hier werkt het Ministerie van Klimaat en Groene Groei (KGG) aan in het rijksprogramma Duurzaam Gebruik Diepe Ondergrond (pDGDO). Het pDGDO ziet toe op een veilig en verantwoord gebruik van de diepe ondergrond op land voor de energietransitie en grondstoffenvoorziening. Het pDGDO geeft inzicht in welke gebieden welke activiteiten wel, niet of onder voorwaarden kunnen plaatsvinden.

Kijk voor meer informatie op de website Programma Duurzaam Gebruik Diepe Ondergrond (DGDO) van RVO.nl. Link opent een externe pagina.

Datum: Dinsdag 25 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Timmerhuis
Geschikt voor: alle leeftijden

‘Zet ook de knop om’ – dat is de landelijke oproep om slimmer met uw energieverbruik om te gaan. Aanleiding voor deze campagne is het feit dat bijna heel Nederland te maken heeft met netcongestie op het elektriciteitsnet. Netcongestie kunt u vergelijken met file op het elektriciteitsnet. Maar hoe werkt dat dan precies? En wat betekent het voor u als Rotterdammer? Tijdens de lezing krijgt u antwoord op deze vragen.

Datum: Donderdag 27 november
Tijd: 15.30 tot 16.30 uur
Locatie: Centrale Bibliotheek Rotterdam
Geschikt voor: alle leeftijden

Ga mee op stadswandeling door Bloemhof en ontdek met eigen ogen de effecten van bodemdaling in de wijk. Tijdens de wandeling staan we stil bij verzakte straten, wateroverlast en de impact op woningen en bewoners. Kom kijken, luisteren en praten over wat dit betekent voor de toekomst van Bloemhof.

Datum: Vrijdag 28 november
Tijd: 10.00 tot 12.00 en 13.00 tot 15.00 uur
Locatie: Wijkhub Irene Bloemhof
Geschikt voor: alle leeftijden

De Zwaan; zo wordt de Erasmusbrug vanwege haar sierlijke lijnen vaak liefkozend genoemd. Ze is dun en sierlijk, maar tegelijkertijd de grootste en zwaarste basculebrug van Europa. Door haar ‘staart’ te draaien opent ze haar brugdeel. Dat gebeurt via een metalen arm met als contragewicht een enorme ballastkist. Dit contragewicht weegt maar liefst 1.050 ton. Het draait in de basculekelder, een indrukwekkende ruimte onder het scharnierpunt van de brug.

Wilt u een uniek kijkje nemen onder de vleugels van De Zwaan? Meld u dan aan voor de excursie naar de basculekelder. U kunt er met eigen ogen zien hoeveel werk onze Zwaan ondergronds moet verzetten om haar 'vleugels' uit te slaan. Een van onze experts vertelt u er graag over.

Datum: Zaterdag 29 november
Tijd: diverse tijden tussen 09.30 en 16.00 uur.
Locatie: Erasmusbrug
Geschikt voor: vanaf 12 jaar.
Let op. Deze excursie is slecht toegankelijk voor mensen met een beperking.

Al 80 jaar verbindt de Maastunnel noord en zuid. Een indrukwekkend monument met een prachtige historie van en voor Rotterdammers.

Tijdens de excursie leert u alle geheimen van de Maastunnel kennen. Bewonder de machtige ventilatoren en kruip onder de roltrappen. Daal af naar het diepste punt van het ventilatiegebouw, dat onder de grond nog groter is dan erboven.

Datum: Zaterdag 29 november
Tijd: 11.00 tot 12.30 uur en 14.00 tot 15.30 uur
Locatie: Maastunnel
Geschikt voor: vanaf 12 jaar.
Let op. Deze excursie is slecht toegankelijk voor mensen met een beperking.

Een bunker uit de Koude Oorlog voor uw deur: het komt weinig voor in Rotterdam. De Schiebroekselaan heeft een goed verborgen exemplaar, gelegen aan de kant van de Bergweg, bij de bloemenstal. Buurtbewoners zagen in de jaren negentig de waarde van deze plek en zorgden dat deze behouden bleef. Een aantal jaar geleden is de bunker gerestaureerd door vrijwilligers van een bijzondere Rotterdamse stichting. Wat velen zal verrassen: het is helemaal geen bunker…

Datum: Zaterdag 29 november
Tijd: diverse tijden tussen 10.30 en15.45 uur
Locatie: Schiebroekselaan
Geschikt voor: alle leeftijden
Let op. Voor mensen met een lichamelijke beperking is het niet makkelijk de bunker binnen te gaan. Dat geldt ook voor mensen die bang zijn om in kleine en afgesloten ruimtes te zijn (claustrofobie).

De Tijdtrap. Link opent een externe pagina is een blijvende tentoonstelling van archeologische vondsten in het trappenhuis en de parkeergarages van de Markthal.

Tijdens deze wandeling komt u langs plaatsen waar middeleeuws Rotterdam nog te beleven is. Met leuke vragen is het een leerzame speurtocht voor jong en oud. 

Download de gratis app izi.TRAVEL voor Apple. Link opent een externe pagina of Android. Link opent een externe pagina, en zoek op 'middeleeuws Rotterdam'.

Het hele jaar is de virtual reality-versie van de monumentale bomenroute beschikbaar in de Must See app. De app is te downloaden in de App Store en Play Store! 
Trek uw wandelschoenen aan en leer meer over het groen in de stad met de wandelroute van ongeveer vier kilometer door het centrum van Rotterdam. 

Kijk ook op Bomenroute | Rotterdam.nl.

Lees meer over klimaatverandering en de rol van bodemdaling en grondwater daarbij in de aanpak van het Rotterdams Weerwoord. Link opent een externe pagina.

Altijd al willen weten hoe de ondergrond van onze stad is opgebouwd en hoe we die ondergrond gebruiken? Kom dan naar de expositie Rotterdam tussen Kabels en Karboon; de stad en haar ondergrond, te zien op de begane grond van het Timmerhuis, Halvemaanpassage 1.

Rotterdam wordt steeds drukker. En omdat de ruimte boven de grond beperkt is, gebruiken we meer en meer de ondergrond voor allerlei zaken. Natuurlijk voor kabels en leidingen, maar bijvoorbeeld ook de ondergrondse fietsenstalling bij het Centraal Station. Het is dus erg belangrijk dat we de ondergrond zien als onderdeel van de openbare ruimte. Dat betekent dat we bij het maken van plannen voor onze stad zo vroeg mogelijk de ondergrond moeten betrekken. Stedenbouwkundigen moeten daarvoor nauw samenwerken met ondergrondspecialisten en ingenieurs.

De expositie Rotterdam tussen Kabels en Karboon maakt de bezoeker bewust van de belangrijke rol die de ondergrond speelt in de ontwikkeling van onze stad. En probeert de verbeelding te stimuleren die nodig is om onze ambities met de ondergrond te realiseren. Daarbij is er ook gedacht aan de jongste bezoekers.